آیین دادرسی یعنی فرآیند شکایت در دادگاه‌ها و دفاع از خود که شامل انواع دادگاه‌های حقوقی، کیفری و اداری و ... می‌شود، همچنین نحوه‌ی طرح شکایت و تنظیم دادخواست، گرفتن وکیل، اعتراض به آرا و ... .
نه تنها مدیران کسب‌وکارها بلکه همه‌ی مردم باید یک آشنایی کلی با انواع دادگاه‌ها و سیستم قضایی داشته باشند تا اگر نیاز به شکایت از کسی داشتند یا علیه آن‌ها شکایتی شد بدانند باید به کجا و چگونه مراجعه کنند؟
آیین دادرسی یعنی آشنایی با انواع دادگاه‌ها، نحوه طرح شکایت، نحوه رسیدگی به شکایات در دادگاه‌ها، اعتراض به آرای صادره، نحوه انتخاب وکیل، داوری و … .
قبل از بررسی انواع دادگاه‌ها برای فهم بهتر باید با انوع قوانین آشنا شوید، به طور کلی دو نوع قانون وجود دارد، یک دسته قوانین حقوقی و دیگری قوانین کیفری، قوانین کیفری یعنی قوانینی که در آن‌ها یک رفتاری جرم‌انگاری شده است و اگر کسی آن رفتار را انجام دهد مجرم است و مجازات می‌شود و مثلاً به زندان می‌افتد یا جریمه نقدی می‌شود. این جرایم در قوانین کیفری آمده است، جرایمی مانند قتل، کلاهبرداری، سرقت، اختلاس، زنا، خیانت در امانت، توهین و … .
اما اگر شما با فرد دیگری قرارداد ببندید و او به تعهداتش عمل نکند برای دریافت خسارت باید به دادگاه حقوقی یا داوری مراجعه کنید، این رفتارها که جنبه مجرمانه ندارند در قوانین حقوقی آمده‌اند، قوانینی مانند قانون مدنی، قانون تجارت، قانون کار و … .
پس افراد دو نوع شکایت می‌توانند بکنند، یا شکایت حقوقی یا شکایت کیفری، شکایت حقوقی برای جبران خسارت‌هایی وارده به آن‌ها و شکایت کیفری برای مطالبه‌ی مجازات برای مجرم.
در همین راستا ما دو نوع دادگاه داریم، یک نوع دادگاه‌های حقوقی و دیگری دادگاه‌های کیفری، دادگاه‌های حقوقی خودش براساس موضوع دعوا به چند دسته تقسیم می‌شوند، اگر موضوع خانوادگی باشد باید بروند دادگاه خانواده مثلاً دعوای طلاق، مهریه، نشوز و ...، اگر دعوا علیه یک اداره دولتی باشد باید بروند دیوان عدالت اداری، اگر دعوا از موضوعات خاص باشد باید بروند دادگاه همان موضوع، مثلاً اگر اختلاف بین کارگر و کارفرما باشد باید بروند شورای حل اختلاف کار، یا اگر دعوا راجع به مالیات باشد باید بروند مراجع حل اختلاف مالیاتی، اگر دعوا مربوط به شهرداری باشد باید بروند کمیسیون‌های شهرداری و … .
دسته دوم دادگاه‌ها، دادگاه‌های کیفری است، این دادگاه‌ها بر اساس نوع جرم به سه دسته تقسیم می‌شوند، دادگاه کیفری یک، دادگاه کیفری دو، دادگاه انقلاب.
در ادامه به بررسی جزیی‌تر انواع این دادگاه‌ها می‌پردازیم.
کی به دادگاه مراجعه کنیم؟
اگر علیه کسی شکایت حقوقی دارید دو راه دارید، یا به داوری مراجعه کنید یا به دادگاه، به دلایل متعدد پیشنهاد میکنیم تا حد امکان گذرتان به دادگاه نیفتد و به داوری مراجعه کنید چون علاوه بر هزینه‌ی دادرسی بالا، باید ماه‌ها بلکه سال‌ها معطل در راهروهای دادگاه بمانید، برای آشنایی با داوری و مزایای آن پیشنهاد میکنیم درس زیر را مطالعه کنید.
توجه داشته‌باشید آیین دادرسی مدنی بسیار مفصل و پیچیده است به طوریکه در دانشگاهها بیش از پنج ترم این دروس تدریس می‌شود، بنابراین آنچه در این درس گفته می‌شود مختصری از مهمترین مباحث است و برای اقدام عملی حتماً از وکلا و کارشناسان حقوقی کمک بگیرید.
دادگاه حقوقی
در هر شهرستانی یک دادگاه حقوقی وجود دارد که وظیفه‌ی آن رسیدگی به شکایات حقوقی مردم است، اصل بر این است این دادگاه‌ها صلاحیت رسیدگی به همه شکایات را دارند مگراینکه آن شکایت مربوط به دادگاه دیگری باشد، مثلاً دادگاه خانواده یا کمیسیون‌های خاص و … .
اگر موضوع شکایت‌تان مسائلی مانند قراردادها، اموال و اثبات مالکیت، اجاره و … است باید برای طرح دعوا به دادگاه حقوقی مراجعه کنید.
اگر موضوع شکایت مربوط به خانواده یا امورحسبی مانند اثبات نسب و … باشد باید به دادگاه خانواده مراجعه کنید.
نکته‌ی مهم این است که باید به دادگاهی مراجعه کنید که محل اقامت خوانده آنجا است، به شما که می‌خواهید شکایت کنید می‌گویند خواهان و به کسی که می‌خواهید علیه‌اش شکایت کنید می‌گویند خوانده، علاوه بر محل اقامت خوانده، اگر موضوع اختلاف‌تان اجرای یک قرارداد است می‌توانید به دادگاه محل انعقاد قرارداد یا محل اجرای تعهدات قرارداد هم مراجعه کنید و هر سه این دادگاه‌ها برای رسیدگی به دعوای شما صالح هستند.
برای طرح شکایت شما باید دادخواست بنویسید و این دادخواست باید دارای یکسری شرایط ظاهری باشد و الا دادخواست تان رد می‌شود. طبق ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی شرایط دادخواست باید به صورت زیر باشد:
دادخواست باید به زبان فارسی در روی برگه‌های چاپی مخصوص نوشته شده و حاوی نکات زیر باشد:
۱ – نام، نام خانوادگی، نام پدر، سن، اقامتگاه و حتی‌الامکان شغل خواهان.
تبصره – درصورتی که دادخواست توسط وکیل تقدیم شود مشخصات وکیل نیز باید درج گردد.
۲ – نام، نام خانوادگی، اقامتگاه و شغل خوانده.
۳ – تعیین خواسته و بهای آن مگر آن‌که تعیین بهاء ممکن نبوده و یا خواسته، مالی نباشد.
۴ – تعهدات و جهاتی که به‌موجب آن خواهان خود را مستحق مطالبه می‌داند به‌طوری که مقصود واضح و روشن باشد.
۵ – آنچه که خواهان از دادگاه درخواست دارد.
۶ – ذکر ادله و وسایلی که خواهان برای اثبات ادعای خود دارد، ازاسناد و نوشتجات و اطلاع مطلعین و غیره، ادله مثبته به‌ترتیب و واضح نوشته‌می‌شود و اگر دلیل، گواهی گواه باشد، خواهان باید اسامی و مشخصات و محل اقامت آنان را به‌طور صحیح معین کند.
۷ – امضای دادخواست‌دهنده و درصورت عجز از امضاء، اثر انگشت او.
تبصره۱– اقامتگاه باید با تمام خصوصیات ازقبیل شهر و روستا و دهستان و خیابان به‌نحوی نوشته شود که ابلاغ به‌سهولت ممکن باشد.
تبصره۲– چنانچه خواهان یا خوانده شخص حقوقی باشد، در دادخواست نام و اقامتگاه شخص حقوقی، نوشته خواهد شد.
در صورتی‌که دادخواست شما دارای این شرایط نباشد حسب مورد یا دادخواست کلاً قبول نمی‌شود یا با اعتراض طرف مقابل در دادگاه رد می‌شود.
شما در دادخواست باید خواسته‌تان را بیان کنید، مثلاً اگر به شما خسارت وارد شده است یا می‌خواهید یک ماشین مورد معامله را مطالبه کنید باید در قسمت خواسته این را نوشته و بهای آن را هم بنویسید، بها یا ارزش خواسته بستگی به نظر شما دارد و ملاک پرداخت هزینه‌دادرسی است ولی بعداً دادگاه حکم به وصول خود خواسته می‌دهد نه بهایی که شما اعلام کرده‌اید، نکته‌ی مهم این است که اگر بهایی که اعلام می‌کنید کمتر از ۳۰۰ هزار تومان باشد دیگر نمی‌توانید به رأی دادگاه اعتراض کنید.
نکته‌ی بعد این است که اگر ارزش واقعی خواسته شما کمتر از ۲۰ میلیون تومان باشد باید به جای دادگاه حقوقی به شورای حل اختلاف مراجعه کنید.
بحث بعدی در خصوص پرداخت هزینه دادرسی است، همراه دادخواست شما باید رسید پرداخت هزینه دادرسی را هم تحویل دهید، هزینه دادرسی در دعاوی‌ای که به شورای حل اختلاف می‌برید دو و نیم درصد ارزش واقعی خواسته است و اگر بالای ۲۰ میلیون تومان باشد سه‌ونیم درصد میزان بهای اعلامی شما است نه ارزش واقعی خواسته. اگر هم موضوع دعوای شما مالی نباشد یا مالی باشد و قابل اندازه‌گیری نباشد هزینه دادرسی در سال ۹۹ ۱۵۰ هزارتومان بود.
برای طرح شکایت ابتدا باید در سامانه ثنا ثبت‌نام کنید و سپس به دفاتر خدمات قضایی مراجعه کرده و دادخواست‌تان را تحویل دهید.
پس از طرح شکایت از طریق همین سامانه‌ی ثنا وقت دادگاه به شما اعلام می‌شود و باید فرآیند دادرسی انجام شود تا اینکه رأی صادر شود. در دادگاه شما می‌توانید یا خودتان شرکت کنید یا لایحه دفاعی بنویسید و ارسال کنید یا اینکه وکیل انتخاب کنید. در دادگاه حقوقی شما می‌توانید حداکثر دو نفر وکیل معرفی کنید و این وکیل به جای شما شرکت کرده و دفاع کند.
پس از انجام فرآیند رسیدگی، دادگاه رایی صادر می‌کند و اگر به آن رأی اعتراض نشود می‌توان پس از قطعی شدن آن، درخواست اجرای رأی را بکنید و واحد اجرای احکام مدنی رأی را اجرا کرده و طلب شما را از طرف مقابل وصول می‌کند.
در صورت اعتراض به رأی صادره می‌توانید به دادگاه تجدیدنظر استان یا دیوان عالی کشور مراجعه کنید.
دادگاه کیفری
پس از وقوع یک جرم، شاکی یا بزه‌دیده می‌تواند علیه مجرم طرح شکایت کند این شکایت معمولاً در دادگاه محل وقوع جرم رسیدگی می‌شود. قبل از رسیدگی در دادگاه، دادسرا اقدام به تحقیق درباره‌ی وقوع جرم می‌کند و پس از انجام تحقیقات مقدماتی پرونده را به دادگاه کیفری ارسال می‌کند.
دادگاه‌های کیفری بر اساس نوع جرم به سه دسته معروف‌تر تقسیم می‌شوند، دادگاه کیفری یک، دادگاه کیفری دو و دادگاه انقلاب، دادگاه کیفری دو صلاحیت عام دارد یعنی صلاحیت رسیدگی به همه جرایم را دارد مگر اینکه آن جرم در صلاحیت دادگاه دیگری باشد، بنابراین هر وقت بررسی کردیم و دیدیم فلان جرم در صلاحیت دادگاه کیفری یک یا انقلاب نیست، باید به دادگاه کیفری دو مراجعه کنیم.
طبق ماده‌ی ۳۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری دادگاه کیفری یک صلاحیت رسیدگی به جرایم زیر را دارد:
الف- جرایم موجب مجازات سلب حیات
ب- جرایم موجب حبس ابد
پ- جرائم موجب مجازات قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن
ت- جرائم موجب مجازات تعزیری درجه سه و بالاتر
ث- جرایم سیاسی و مطبوعاتی
بنابراین اگر جرم اتفاق افتاده یکی از جرایم بالا باشد باید به دادگاه کیفری یک مراجعه کنیم.
طبق ماده‌ی ۳۰۳ قانون آیین دادرسی کیفری اگر جرمی مشمول یکی از موارد زیر باشد دادگاه انقلاب به جرم رسیدگی می‌کند:
الف– جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، محاربه و افساد فی‌الارض، بغی، تبانی و اجتماع علیه جمهوری اسلامی ایران یا اقدام مسلحانه یا احراق، تخریب و اتلاف اموال به منظور مقابله با نظام
ب– توهین به مقام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبری
پ- تمام جرایم مربوط به مواد مخدر، روان‌گردان و پیش‌سازهای آن و قاچاق اسلحه، مهمات و اقلام و مواد تحت کنترل
ت- سایر مواردی که به موجب قوانین خاص در صلاحیت این دادگاه است.
البته دادگاه‌های خاص دیگری هم مانند دادگاه اطفال و نوجوانان وجود دارد که بحث خیلی تخصصی می‌شود.
برای شکایت در دادگاه کیفری نیازی به رعایت آن شرایط دادخواست که در بالا گفتیم نیست و حتی می‌شود به صورت شفاهی شکایت کرد. هزینه‌ی شکایت کیفری در سال ۹۹ ده هزار تومان بود و دیگر مانند دادگاه حقوقی به صورت درصدی محاسبه نمی‌شود.
پس از صدور رأی در صورت اعتراض به رأی صادره می‌توانید حسب مورد به دادگاه تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور برای تجدیدنظرخواهی یا فرجام‌خواهی مراجعه کنید.
دیوان عدالت اداری
دیوان عدالت اداری وظیفه‌ی رسیدگی به شکایاتی را دارد که علیه ادارات دولتی طرح می‌شود. البته دقت کنید یکبار ممکن است شما به یک اداره دولتی به عنوان یک مشتری محصولی را بفروشید و آن اداره پول را پرداخت نکند در این حالت باید به دادگاه حقوقی عادی مراجعه کنید نه دیوان عدالت اداری، زمانی باید به دیوان مراجعه کنید که یک اداره دولتی به وظیفه‌ی قانونی‌اش عمل نکرده است و شما به علت این وظیفه می‌خواهید شکایت کنید.
هزینه شکایت در دیوان عدالت اداری در سال ۹۹ بیست هزارتومان بود و باید مانند سایر دادگاه‌ها دادخواست بدهید.
مراجع حل اختلاف مالیاتی
اگر اداره‌ی مالیات برای شما مالیات بریده است و به آن اعتراضی دارید، قانون‌گذار برای راحتی شما گفته است به جای مراجعه به دادگاه حقوقی به مراجع حل اختلاف تخصصی مالیاتی مراجعه کنید تا سریعتر و تخصصی‌تر به شکایت شما رسیدگی شود.
برای شکایت باید به هیات بدوی اداره مالیات مراجعه کنید و بعد از صدور رأی هم اگر اعتراضی به این رأی دارید می‌توانید ظرف ۲۰ روز به هیات تجدیدنظر اداره مالیات شکایت کنید.
البته اگر بازهم اعتراض داشته‌باشید تحت شرایط خاصی می‌توانید به شورای عالی مالیاتی مراجعه کنید.
البته وجود این مراجع نافی صلاحیت دیوان عدالت اداری نیست، چون اداره مالیات یک اداره دولتی است شما می‌توانید در هر حال به دیوان عدالت اداری هم شکایت کنید تا در آنجا رسیدگی شود.
مانند مراجع اختصاصی اداره مالیات، اداره کار هم مراجع اختصاصی برای رسیدگی به اختلافات بین کارگر و کارفرما دارد.
کارمندان برای مطالبه حقوق خود و شکایت باید به مراجع حل اختلاف آخرین محل کار خود مراجعه کنند، نحوه‌ی شکایت، دادخواست، معرفی نماینده و … را می‌توانید در درس زیر مطالعه کنید.
شهرداری یک نهاد عمومی غیردولتی است و طبق قانون وظایف مختلفی دارد و برای رسیدگی به هر وظیفه هم کمیسیونی برای رسیدگی دارد، به طور مثال کمیسیون ماده ۱۰۰، کمیسیون ماده ۵۵ و ۷۷ و … .
در صورتی‌که به این وظایف شهرداری شکایت دارید باید به این کمیسیون‌ها مراجعه کنید و البته این نافی صلاحیت دیوان عدالت اداری نیست و می‌توانید در آنجا هم طرح دعوا کنید.
سایر مراجع
مراجع مختلفی برای رسیدگی به مسائل مختلف وجود دارد که در ادامه برخی از آن‌ها را به عنوان مثال ذکر میکنیم:
1- شورای اصلاحات اراضی
2- کمیسیون تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغها
3- کمیسیون قانون توزیع عادلانه آب
4- کمیسیون قانون ابطال اسناد و فروش رقبات آب و اراضی موقوفه
5- کمیسیون ماده 34 قانون جنگلها و مراتع با اصلاحات بعدی
6- کمیسیون ماده 56 قانون جنگلها و مراتع با اصلاحات بعدی
7- کمیسیون ماده 12 قانون زمین شهری
8- مرجع تشخیص اراضی موات خارج از محدوده شهرها
9- هیات نحوه خرید و تملک اراضی مورد نیاز دولت و شهرداری ها
۱۰-اداره ثبت (صلاحیت و احد اجرای ثبت در صدور اجرائیه ثبتی و رئیس ثبت در مقام رسیدگی به اعتراض افراد نسبت به عملیات مامورین اجرای ثبت)
۱۱- هیات نظارت و شورای عالی ثبت
۱۲- هیات حل اختلاف ثبتی موضوع مواد 147و148 قانون ثبت
۱۳- هیئت حل اختلاف ثبتی موضوع ماده 132 قانون برنامه چهارم توسعه
۱۴- اتحادیه های صنفی و کمیسیون های مربوط به قانون نظام صنفی (مصوب 1382)
۱۵- سازمان تعزیرات حکومتی
۱۶- شعبه حقوقی تحقیق اداره اوقاف موضوع ماده 14 قانون تشکیلات و اختیارات سامان حج و اوقاف و امورخیریه
۱۷- شورای حل اختلاف موضوع ماده 189 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی
۱۸- کمیسیون رسیدگی به شکایات جانبازان موضوع ماده 16 قانون تسهیلات جانبازان (مصوب 1374)
۱۹- کمیسیون کفالت نظام وظیفه موضوع ماده 28 قانون نظام وظیفه
۲۰- مرجع رسیدگی به شکایت کارفرمایان در خصوص مطالبات حق بیمه موضوع قانون سازمان تامین اجتماعی
۲۱- هیات حل اختلاف امور گمرکی موضوع ماده 50 قانون گمرک
۲۲- هیات حل اختلاف ثبت احوال موضوع ماده 3 قانون ثبت احوال
۲۳- هیات نظارت بر مطبوعات موضوع قانون مطبوعات
۲۴- دادسرا و دادگاه انتظامی دفاتر اسناد رسمی
۲۵- دادسرا و دادگاه انتظامی قضات
۲۶- دادسرا و دادگاه انتظامی کارشناسان رسمی دادگستری
۲۷- دادسرا و دادگاه انتظامی وکلا
۲۸- شورای انتظامی قانون قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان
۲۹- شورای انتظامی قانون نظام مهندسی معدن
۳۰- شورای انتظامی مربوط به نظام صنفی رایانه ای
۳۱- هیات انتظامی پزشکی
۳۲- هیاتهای انتظامی دانشگاهها
۳۳- هیاتهای انتظامی مالیاتی
۳۴- هیاتهای بدوی و عالی انتظامی رسیدگی به تخفات شاغلان حرفه مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی
۳۵- هیاتهای بدوی و عالی انتظامی شاغلان حرفه پزشکی
۳۶- هیاتهای رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه ای سازمان نظام روانشناسی و مشاوره
۳۷- هیاتهای کارشناسی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه ای شاغلین حرفه پرستاری
۳۸- هیاتهای انتظامی جامعه حسابداران رسمی ایران
۳۹- هیات انتظامی بانکها
این مقاله به کوشش فرشته گوهری و دیگر اعضای تیم تولید محتوای دادتیم تولید شده است. تک‌تک ما امیدواریم که با تلاش خود، تاثیری هر چند کوچک در بهبود کیفیت وب فارسی داشته باشیم.
